Structurele problemen spelen Zuid-Afrika parten

De Covid-19-pandemie kon op geen slechter moment komen, zo vatte de Zuid-Afrikaanse minister van Financiën Tito Mbowini, het onlangs goed samen. De problemen van Zuid-Afrika zijn dan ook niet min, mee ingegeven door een falend economisch beleid.

Structureel negatieve fiscale ontvangsten

Door een te lage economische groei van 0,7% (2019) van het bbp, terwijl de bevolking groeit met gemiddeld 1,5% per jaar sinds 1994, zijn de fiscale inkomsten structureel negatief. Sinds de algemene vrije verkiezingen van 1994, is de bevolking meer dan verdubbeld, ook door migratie, terwijl de economie niet meegroeide. Als gevolg is het inkomen per capita quasi gelijk gebleven sinds het einde van apartheid.

Hoge structurele werkloosheid

De structurele werkloosheid blijft zeer hoog in vergelijking met andere industriële landen:  27,6% en meer dan 55,5% jeugdwerkloosheid. Dit is een gevolg van de duale economie, waarbij 10% van de bevolking meer dan 71% van de economie in handen heeft of anders gezegd, slechts 10% van de economie is in handen van 60% van de bevolking. Dit is historisch gegroeid. De huidige maatregelen van positieve discriminatie (BBB-EE) voor de zwarte bevolking kwamen enkel een klein gedeelte van de zwarte bevolking  ten goede. Het grootste probleem betreft echter het onderwijs - of de kwaliteit hiervan, zodat een groot deel van de bevolking niet goed opgeleid wordt. Klassen met meer dan 50 leerlingen in het publiek onderwijs zijn geen uitzondering, waardoor vele jongeren uit de boot vallen (het dropout-percentage is een van de hoogste ter wereld).

Braindrain

De belastingsdienst SARS (South-Afrika Revenue Service), verloor veel van zijn slagkracht tijdens vorige regeringen. Dit wordt nu terug opgebouwd maar vraagt tijd. Een van de grootste problemen in dit verband is de ‘braindrain’ van gekwalificeerde Zuid-Afrikanen, die hun geluk zoeken in landen zoals Canada, Australië of Nieuw-Zeeland.  De schatting is dat 900.000 personen het land verlaten hebben sinds de eerste vrije verkiezingen in 1994. Het gaat niet enkel om dokters en verpleegsters, maar ook om vakmensen zoals loodgieters. Een pijnpunt is de concurrentie van laag geschoold personeel die de markt innemen maar niet de nodige kwalificaties hebben. De agentschappen die de controle verzorgen op die kwalificaties zijn te laks en laten begaan.

Tanende Infrastructuur
Het Zuid-Afrikaanse overheidsbedrijf Eskom, dat verantwoordelijk is voor de elektriciteitsvoorziening in het land, heeft elektriciteitscentrales met een capaciteit van 52.821 MW, voornamelijk gebaseerd op steenkool. De capaciteit is echter onvoldoende om de economische groei te dekken, bovendien zijn vele centrales verouderd. Nieuwe centrales die in opbouw waren, geraken niet gekwalificeerd. Het tekort aan elektriciteitsproductie is zo structureel, dat er “load sheddings” worden gepland over het land.  Bedrijven moeten daarom voorzien in aparte generatoren, met extra kosten tot gevolg. 

Ook andere overheidsdiensten verantwoordelijk voor openbare infrastructuur hebben gelijkaardige problemen:

• Transnet, de overheidsdienst voor spoorwegen, havens, luchthavens en pijpleidingen (met een personeelsbestand van meer dan 60.000 personeelsleden) gaat gebukt onder corruptieschandalen en is structureel deficitair. Als gevolg hiervan zijn de verschillende agentschappen onder curatele (o.a. de spoorafdeling).
• SAA – South African Airlines, is net als Eskom, in “business rescue‘’ of ‘’WCO“.  SAA was, weliswaar onder het apartheidsregime, Afrika’s beste vliegtuigmaatschappij.

Arbeidsmarkt

Ten slotte is de arbeidsmarkt een groot probleem voor de toekomst. Een torenhoge werkloosheid, gekoppeld met machtige vakbonden in het land en lage kwalificaties, zorgt voor en discrepantie tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. Er is veel nood aan gekwalificeerd personeel, maar de overheid slaagt er niet in deze op te krikken. 

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Moody’s als laatste (Fitch en Standard & Poors verlaagden de rating al in 2017) de kredietwaardering tot “junk bond-status“ heeft gebracht op 27 maart 2020.

Als gevolg hiervan zal de interestkost verhogen voor leningen, moet de centrale bank ook de leningkost verhogen (intern) en zal de koers van de rand verlagen. Deze laatste flirt nu met de laagste koers ooit (19,8 rand per euro). Gezien de open economie, kan men dan ook een hogere (geïmporteerde) inflatie verwachten in de toekomst (de officiële inflatie in 2019 was 4,2% hoewel dit in realiteit veel hoger is).

Wat met de exportmogelijkheden voor Vlaamse bedrijven?

Vallen de uitvoermogelijkheden dan weg voor Vlaamse bedrijven? Niet echt, maar er moet wel rekening gehouden worden met de nieuwe situatie. 

• De lage wisselkoers maakt invoer in Zuid-Afrika moeilijker, eenvoudigweg omdat de invoer 20% duurder wordt. Enkel exclusieve producten of producten met hoge technologische waarde zijn de facto nog concurrentieel;
• Zuid-Afrika, met zijn grote boerderijen en geïntegreerde voedingsverwerkingsbedrijven, schermt zijn voedingsmarkt af. Zo zou er een nieuwe reglementering op til zijn om alle invoer van voedingsproducten te onderwerpen aan een ‘desanitation’-procedure. Dit zou nodig zijn om het coronavirus buiten het land te houden, maar wordt algemeen aanzien als een nieuwe NTB (non-tariff barrier of niet-tariffaire handelsbelemmering).
• Het huidige Zuid-Afrika streeft naar importsubstitutie en wil meer buitenlandse investeringen aantrekken met een hoge toegevoegde waarde, maar dan wel met respect voor de nieuwe arbeidsomgeving. Een nieuwe wetgeving wordt dan ook uitgewerkt om verplicht meer “local content’’ te voorzien in een aantal sectoren (o.a. mijnbouw). 
• Wie de Zuid- Afrikaanse overheid wil als klant, moet rekening houden met de BBBEE-wetgeving (Broad Based Black Economic Empowerement). Deze wetgeving die startte onder president Mbeki streeft ernaar de zwarte middenklasse te bevoordelen en te ondersteunen. Via een gewogen gemiddelde op basis van 5 criteria (eigendom van het bedrijf, managementcontrole, opleiding, ondernemingsondersteuning, sociaal engagement), komt men tot een gewogen gemiddelde en score (van 1 tot 6). Om aan de overheid te leveren, moet men score 1 of 2 hebben. Score 1 is enkel mogelijk als een meerderheid van de aandelen in het bezit is van zwarte eigenaars. Score 2 als de meerderheid van het management zwart is. Als dusdanig is het als exporteur onmogelijk aan de overheid te leveren, tenzij via een lokale partner die score 1 of 2 heeft (m.a.w. met een meerderheid van zwarte eigenaars of zwart management).
• Zuid-Afrika heeft een middenklasse van ongeveer 5 miljoen inwoners  (zij zijn dan ook de enigen die personenbelastingen betalen) en die een gelijkaardig welvaartspeil hebben als de Europese middenklasse. 20 procent van de bevolking (11 miljoen personen) leeft echter in armoede. De rest van de bevolking heeft een levenskwaliteit dat hoog is in vergelijking met andere Afrikaanse landen, maar laag is in vergelijking met Europa (zij hebben een inkomen tussen 200 en 600 euro per maand). Wie zich op de consumentenmarkt focust, houdt best rekening met deze situatie.
• Wie Zuid-Afrika als markt kiest, kijkt best ook naar de omringende landen, want Zuid-Afrika is in vele sectoren marktleider en trendsetter. Noteer ten slotte dat Zuid- Afrika hoofd is van de belangrijkste douane-unie (SACU - South African Customs Union), waar ook Namibië, Botswana, eSwatini (Swaziland) en Lesotho toe behoren.   
• Ten slotte moeten exporteurs zich goed informeren over de gevolgen van de Covid-19-pandemie: Vanaf 1 juni is men op niveau 3 beland (er zijn 5 niveaus maar enkel vanaf level 2 zijn er binnenlandse vluchten toegelaten en op level 1 internationale vluchten). Op dit ogenblik zijn de grenzen nog gesloten en kan er dus de facto niet worden geprospecteerd met bedrijfsbezoeken. De piek van besmettingen wordt verwacht in augustus - september, tot dan zullen de grenzen en intern verkeer waarschijnlijk gesloten blijven.