Mijnbouw

De mijnbouw was in vele opzichten bepalend voor het politieke, sociale en economische leven in Zuid-Afrika. Jarenlang stuurde de sector de Zuid-Afrikaanse economie. Het land is vooral bekend om zijn mijnbouwproducten, zoals goud, diamanten, platina en steenkool. Daarnaast worden er ook chroom, vanadium, titanium en een aantal minder edele mineralen gewonnen.

In 2018 droeg de mijnbouw R 351 miljard bij aan het Zuid-Afrikaanse bbp. In dat jaar waren er 456.438 mensen in deze sector aan het werk. De mijnbouwsector trok jarenlang grote buitenlandse directe investeringen aan.

De belangrijkste mijnbouwbedrijven in Zuid-Afrika zijn:

1. Anglo American plc in Johannesburg is één van de grootste platinaproducenten ter wereld. Het is bovendien één van de belangrijkste producenten van nikkel, diamanten, steenkool (voor de metaalnijverheid en voor verwarmingscentrales), koper en ijzererts. Anglo American plc is aanwezig in Londen (VK), Noord-Amerika, Australazië, Zuid-Amerika, Europa enz. De Beers (diamanthandel) maakt deel uit van Anglo American plc in Zuid-Afrika.
2. BHP Billiton Energy Coal South Africa Proprietary Limited, het vroegere Ingwe Collieries Limited, is eigenaar en uitbater van mijnen in de provincies Mpumalanga en KwaZulu Natal. BHP Billiton werd opgericht in 1944 en is onderdeel van South32 Limited.
3. Rio Tinto is een Brits-Australisch mijnbouwbedrijf met hoofdzetel in Londen (VK). De onderneming is actief in meer dan 40 landen. Haar hoofdzetel is gevestigd in het Australische Melbourne. Het bedrijf produceert onder andere aluminium, diamanten, bauxiet, molybdeen, koper, uranium, steenkool en ijzererts.
4. Kumba Iron Ore, één van de ijzerertsmijnen in Zuid-Afrika, legt zich toe op de prospectie, ertsvoorbereiding, marketing en verkoop van ijzererts op de internationale markt. De onderneming is de opvolger van Kumba Ressources, dat in november 2006 zijn steenkool- en zware mineralenoperaties afsplitste. Kumba Iron Ore legt zich voortaan toe op zware mineralen en Exxaro Ressources op steenkool.
5. Sibanye-Stillwater is één van de grootste goudwinningsbedrijven in Zuid-Afrika en de op twee na grootste producent van palladium en platina. De onderneming wint, extraheert en verwerkt goud tot een afgewerkt product, dat vervolgens verder wordt verwerkt tot goudstaven met een zuiverheidspercentage van minimum 99,5%. In april 2019 werd Sibanye-Stillwater opnieuw de trotse eigenaar van SFA Oxford, een toonaangevend adviesbureau in het analyseren van de metaalmarkt.

Energie 

Nationaal ontwikkelingsplan

Volgens het nationaal ontwikkelingsplan moet Zuid-Afrika tegen 2030 een energiesector hebben die de economische groei en ontwikkeling bevordert door voldoende te investeren in energie-infrastructuur. Volgens datzelfde plan moet Zuid-Afrika tegen 2030 ook over voldoende elektriciteit en vloeibare brandstoffen beschikken om te garanderen dat economische activiteiten en de welvaart niet in het gedrang komen. Minimum 95% van de bevolking moet dan ook toegang hebben tot elektriciteit, al dan niet via het net. De Zuid-Afrikaanse energiesector wordt gedomineerd door steenkool. Die is overvloedig aanwezig en goedkoop, waardoor de energiekost een van de laagste ter wereld is. Naast steenkool, in 2016 goed voor ongeveer 69% van de totale primaire energiebronnen, wint Zuid-Afrika lokaal ook energie uit biomassa (hout en mest), aardgas, waterkrachtcentrales, kerncentrales en zon- en windcentrales.  

Eskom 

Zuid-Afrika levert ongeveer 40% van de elektriciteit in Afrika (Eskom, 2019). De dominante speler in de Zuid-Afrikaanse energiesector is het nationaal nutsbedrijf Eskom. Dit overheidsbedrijf is de belangrijkste leverancier en verdeler van elektriciteit en transporteert de meeste elektriciteit via het hoogspanningsnet. Eskom wekt ongeveer 90% van de elektriciteit op die in het land wordt verbruikt. De rest leveren gemeenten, herverdelers en private producenten aan. Het nutsbedrijf verkoopt zijn elektriciteit rechtstreeks aan ongeveer 2703 industriële ondernemingen, 51.848 handelszaken, 81.638 landbouwbedrijven en 6 miljoen particuliere klanten. Het bezit en exploiteert een aantal steenkool-, gas-, waterkracht- en pompcentrales en een kerncentrale. De totale productie was goed voor 91% in 2019. Zuid-Afrika voerde netto 3% uit.

Eskom begon in 2007 met 'load shedding' (het afschakelen van bepaalde gebruikers), wat een grote impact op de Zuid-Afrikaanse economie had. Sinds 2017 ging het over tot een rotatie-afschakelsysteem omdat Eskom er niet in slaagde zijn centrales draaiende te houden en dus niet aan de vraag kon voldoen.
Zuid-Afrika is sinds 26 maart 2020 in lockdown. Het goede nieuws is dat Eskom tijdens de lockdown niet afschakelt omdat grote industriebedrijven niet werken.
President Rhamaphosa trok in 2020 een nieuwe CEO aan: Andre De Ruyter. Een van zijn taken is het nutsbedrijf opnieuw winstgevend te maken en de verzelfstandiging voor te bereiden van de drie operationele domeinen waarin het bedrijf actief is: distributie, transmissie en productie van elektriciteit. Die laatste moet het dan opnemen tegen een aantal nieuwe onafhankelijke elektriciteitsproducenten. Dit proces moet in 2022 afgerond zijn.

Hernieuwbare energie

Zuid-Afrika wordt beschouwd als een uitstekende kandidaat om meer hernieuwbare energie te gebruiken door de ruime aanwezigheid van natuurlijke bronnen, zoals zon en wind. Het land hangt in grote mate af van steenkoolverbranding om elektriciteit op te wekken, hoewel het ook een aantal kleinschalige waterkrachtcentrales en één kerncentrale heeft. Daar tegenover staat de overvloed aan zonneschijn, ideaal om warm water en elektriciteit te produceren. Aangezien de kosten voor traditionele energie op basis van fossiele brandstoffen blijven stijgen, is hernieuwbare energie intussen een haalbare optie.

Nu de industrie en de infrastructuur op basis van fossiele brandstoffen het einde van hun historische cyclus bereiken, zal hernieuwbare energie van cruciaal belang worden voor de industriële ontwikkeling van Zuid-Afrika. Momenteel wordt ongeveer 85% van de elektriciteit opgewekt door kolencentrales. Het is duidelijk dat de energiezekerheid van Zuid-Afrika ernstig onder druk staat en de aanhoudende elektrificatiecrisis versterkt de noodzaak van een koolstofarm traject. In vergelijking met andere regio's heeft Zuid-Afrika een enorm potentieel om de productie van hernieuwbare energie uit te breiden. Zo kan Zuid-Afrika aanhoudend zonlicht bieden en heeft het een overvloed aan water langs de 2800 kilometer lange kustlijn. Uit het rapport Planning and Prospects for the Renewable Power: Eastern and Southern Africa, dat IRENA in april 2022 publiceerde, blijkt dat de grootste windzone van Zuid-Afrika, een gebied van 792 km² in de zuidelijke regio van het land, tegen 2030 naar verwachting 5808 GWh aan windenergie zal opleveren. Dit is een belangrijke investeringsmogelijkheid om de energie-infrastructuur van het land en de regio te diversifiëren. De gemiddelde zonnestraling in Zuid-Afrika is ongeveer 220 W/m² per dag, vergeleken met Europa dat slechts 100 W/m² heeft. Dit maakt de zonnecapaciteit van Zuid-Afrika tot een van de hoogste ter wereld. Zuid-Afrika heeft enorme groeikansen op het gebied van biomassa, aangezien het jaarlijks 18 miljoen ton bosbouw- en landbouwafval produceert. Hiernaast heeft Zuid-Afrika het potentieel om 2500 MW stroom op te wekken uit zijn jaarlijkse afval.

Opportuniteiten voor Vlaamse bedrijven:

• De geplande opheffing van het vergunningenplafond (na de verhoging tot 100MW in 2021) zal bedrijven in staat stellen zelf elektriciteit op te wekken en gemeenten in staat stellen elektriciteit te kopen van onafhankelijke energieproducenten (IPP's). Dit zal de druk op de capaciteit en de financiën van het staatsbedrijf Eskom verminderen en meer ruimte scheppen voor particuliere spelers om de markt te betreden. (https://www.engineeringnews.co.za/article)
• Plannen om Eskom op te splitsen kunnen leiden tot meer efficiëntie in de verschillende entiteiten van opwekking, transmissie en distributie.
• De koolstofbelasting, die medio juni 2019 werd ingevoerd, zal de levensvatbaarheid van hernieuwbare energiebronnen vergroten.
• Het Just Energy Transition Partnership heeft het potentieel om de inzet van hernieuwbare energiebronnen in Zuid-Afrika te versnellen en de markt te helpen zijn energiesector koolstofvrij te maken.

Kernenergie

Zuid-Afrika  behoort tot de landen met de grootste uraniumreserves ter wereld. Die worden geschat op 279.100 ton, goed voor 5,2% van de bewezen reserves wereldwijd in 2012 (Chamber of Mines, 2012).  Kerncentrales gebruiken uranium om elektriciteit op te wekken en zijn goed voor een aandeel van 3% in de totale energievoorziening. Al het uranium dat in het Koeberg Power Station wordt gebruikt, is lokaal geproduceerd. Koeberg is de enige kerncentrale in Zuid-Afrika met twee 900 MW-drukwaterreactoren. De centrale ligt 30 km ten noorden van Kaapstad. Het nationale nutsbedrijf Eskom is eigenaar en exploiteert de centrale.

Gezondheidszorg

Overzicht publieke en private voorzieningen

Gezondheidszorg Is heel breed. Er is de basisgezondheidszorg, die de overheid gratis verstrekt. Aan het andere uiteinde van het spectrum zijn er uiterst gespecialiseerde technische zorgdiensten die de publieke en particuliere zorgsector aanbieden. Beide hebben hun voor- en nadelen:

De publieke zorgsector is overvraagd door de grote bevolkingsgroei en kampt op vele plaatsen met onvoldoende middelen.
De goed gefinancierde private zorgsector wordt grotendeels gerund door een commercieel netwerk van ziekenhuizen. Die richten zich vooral op de middeninkomens en de hogere inkomens. Klanten hebben een ziektekostenverzekering of zijn buitenlanders (expats), die zich hoogwaardige chirurgische ingrepen voor relatief betaalbare prijzen kunnen veroorloven.

De private gezondheidszorg biedt haar klanten een efficiënte dienstverlening. De prijs die ze daarvoor betalen, leidt er echter toe dat slechts een minderheid van de Zuid-Afrikaanse bevolking ze zich kan veroorloven. Deze tak trekt ook de meeste Zuid-Afrikaanse zorgverleners aan.

Het Department of Health (DOH) is voor alle gezondheidszorg in het land verantwoordelijk, in het bijzonder voor de publieke. Aangezien er veel armoede en werkloosheid is, is de publieke gezondheidszorg grotendeels de verantwoordelijkheid van de overheid. Door aanzienlijk meer in publieke ziekenhuizen te investeren, ondergaat de publieke gezondheidszorg een hervorming.

Zuid-Afrikanen die op het platteland wonen en minder verdienen, zijn sterk op het publieke zorgsysteem aangewezen. Hun gezondheidstoestand is zorgwekkend in vergelijking met de raciaal gemengde bevolking in steden, die voldoende toegang hebben tot private zorgvoorzieningen of hoogwaardigere publieke voorzieningen.

Alle ziekenhuizen werken met een systeem van openbare aanbestedingen. Maar publieke ziekenhuizen kunnen alleen inkopen bij Zuid-Afrikaanse ondernemingen met een Broad Based Black Economic Empowerment (B-BBEE) rating (1 of 2). Private ziekenhuizen hoeven zich niet aan die overheidsregel te houden.

Zuid-Afrika telt twee farmaceutische producenten: Aspen Pharma (dat generische geneesmiddelen maakt) en Adcock Ingram (dat hiv-remmers produceert). Heel wat internationale farmaceutische bedrijven hebben een verkoopkantoor in Zuid-Afrika, dat ook andere landen in Zuidelijk Afrika bedient. 

De zorgsector biedt opportuniteiten omdat het gros van de medische apparatuur, toestellen, ziekenhuisuitrusting enzovoort wordt ingevoerd via de vele verdelers/agenten in Zuid-Afrika. 

Water

Droogte is uitgegroeid tot een veel voorkomend milieuprobleem in Zuid-Afrika. In de afgelopen twee decennia sinds 1990 werden 12 van die jaren gedefinieerd als drogere jaren, vergeleken met slechts 7 jaar in de 20 jaar daarvoor. In die laatste periode waren er tussen 2014 en 2016 3 opeenvolgende drogere jaren. In sommige regio's, zoals de Westkaap (de op één na grootste provincie van het land), hield die droogte ook in 2017 aan.

Deze drogere periodes worden gelinkt aan klimaatverandering en aan de impact van menselijke activiteiten op de temperatuur op aarde. De Westkaap zag zich genoodzaakt strenge waterbeperkingen op te leggen – ook voor irrigatie – omdat de capaciteit in de dammen tot onder 20% was gedaald. Dit had onmiddellijke gevolgen voor de landbouw en voor de voedselproductie.

Alleen al in het afgelopen jaar boette de economie meer dan R 5 miljard aan waarde in door de droogte. Omdat de Westkaap instaat voor 22% van het landbouw-bbp, zijn de gevolgen hiervan in het hele land voelbaar. De tanende fruit- en wijnnijverheid en in toenemende mate ook de citrusproducenten zijn belangrijk voor de export en leveren een belangrijke bijdrage aan de Zuid-Afrikaanse landbouwsector. Tussen 2015 en 2017 groeide de Zuid-Afrikaanse economie met gemiddeld amper 1,1% per jaar, terwijl de landbouwsector met minder dan 0,5% groeide.

De regering van Westkaap was toen niet op de droogte voorbereid en nam gedurende een periode van 24 maanden tijdelijke maatregelen. Lokale en internationale ondernemingen schreven in voor projecten en sommige projecten konden rekenen op buitenlandse directe investeringen.
 

Meer weten

• Een totaalbeeld van waterprojecten is te vinden op de website van het Department Water and Sanitation.

Toerisme

Toerisme speelt een belangrijke rol in de duurzame groei van de Zuid-Afrikaanse economie. De groei van de toeristische sector was een zegen voor de economie van Zuid-Afrika. Volgens de World Travel and Tourism Council was de toeristische sector in Zuid-Afrika in 2018 goed voor 2,8% van het bbp. In totaal ging het om R 139 miljard in 2018. Voor 2019 wordt gerekend op een omzet van R 145,3 miljard. 

Indirect droeg de sector zelfs 8,2% bij aan het bbp in 2018. Dit wijst op de sterke economische banden met de vraag- en aanbodzijde die de toeristische sector met andere sectoren van de Zuid-Afrikaanse economie heeft.

In 2018 kwamen alleen al van het Afrikaanse continent 7,8 miljoen toeristen naar Zuid-Afrika, meteen ook het grootste aandeel internationale toeristen.

President Cyril Ramaphosa vermelde in zijn State of the Nations-toespraak een ambitieuze doelstelling. Hij wil tegen 2030 21 miljoen toeristen naar Zuid-Afrika halen. Om dit target te halen moet het aantal internationale toeristen op korte termijn met 4% stijgen. Tot 2030 moet dan een groei van meer dan 6% worden aangehouden.

Die cijfers worden grondig gedwarsboomd door het coronavirus. Tijdens de lockdown gelden immers vluchtbeperkingen en blijven luchthavens dicht. Vanaf december 2020, de zomervakantie in Zuid-Afrika, wordt opnieuw gerekend op een heropleving van het toerisme.
 

Voeding en dranken

Zuid-Afrika heeft de meest ontwikkelde markt voor voeding en dranken in Afrika. Steeds meer internationale merken zijn er verkrijgbaar en gaan de concurrentie met lokale producenten aan.

De supermarktsector in Zuid-Afrika is goed ontwikkeld volgens regionale normen. Hij is de grootste qua waarde in Sub-Sahara Afrika en wordt door lokale spelers gedomineerd.  Detailhandelaars richten zich tot lage en hoge inkomens.

Zuid-Afrika heeft ook de best ontwikkelde voedselverwerkende sector in Sub-Sahara Afrika. Het land is een prima uitvalsbasis voor bedrijven die hun producten willen uitvoeren naar Afrika, Azië en de EU. Ook de markt voor alcoholische dranken is goed ontwikkeld en beschikt over een prima logistiek netwerk.

Het land voert heel wat luxe- en exclusieve voedingsproducten in zoals chocolade, koekjes, bier en vlees. Deze supermarktketens hebben eigen huismerken: Woolworths, Pick n Pay, Shoprite Checkers en Spar. Vanwege de enorme schaal en hun aanwezigheid op heel wat lokale markten, biedt de huismerkenmarkt vele mogelijkheden voor Vlaamse bedrijven die hun producten naar landen in Sub-Sahara Afrika willen uitvoeren.